Film krótkometrażowy, dokumentalny, 1959
Reżyseria: Bogusław Rybczyński
Muzyka: Andrzej Trzaskowski
Wykonanie muzyki: Jazz Believers
Jeden z najważniejszych jazzowych filmowych dokumentów w historii polskiej kinematografii. To filmowy reportaż z pierwszego, historycznego Jazz Campingu, który odbył się w lutym 1959 roku w hotelu górskim na Kalatówkach. Inicjatorami tego środowiskowego spotkania byli dziennikarz muzyczny i animator życia jazzowego Jan Borkowski oraz Jan Zylber, perkusista Sekstetu Komedy. Samo wydarzenie miało – choć raczej rzadko się ów fakt podkreśla – mocno filmowe inspiracje.
Jan Borkowski, w pięćdziesiątą rocznicę premiery dokumentu, tak wspominał w filmie Jazz na Kalatówkach (2018) Roberta Kaczmarka genezę pomysłu na Jazz Camping: „Inspiracją był film Serenada w dolinie słońca. Główną bohaterką [tamtego] filmu była Sonia Henie, a drugim bohaterem orkiestra Glenna Millera. To się wszystko działo w pensjonacie w górach i szalenie mi się to spodobało”. Z kolei Anna Bernat na łamach Jazz Forum przywołuje jeszcze inne wspomnienie Borkowskiego: „wymarzyłem sobie pierwsze campingi w górach jak sceny z filmu Gospoda świąteczna”.
Na Kalatówki w roku 1959 zjechała cała śmietanka ówczesnego polskiego jazzu i środowiska filmowego. Skąd obecność filmowców – tłumaczył Jan Ptaszyn Wróblewski: „Istniały silne więzi między środowiskami artystycznymi. Kto był jazzmanem, miał obowiązek znać się na nurtach w plastyce, literaturze i teatrze. A oni interesowali się tym, co nowego w muzyce”. Zapewne ta artystyczna swobodna atmosfera spowodowała, że zabawom nie było końca, a wśród liderów towarzyskich szaleństw przodował zwłaszcza reżyser Roman Polański. Kamera Rybczyńskiego zarejestrowała na żywo sporo zabawnych i szalonych sytuacji, na przykład poranne jam session w piżamach z okazji imienin Polańskiego.
Pewnie dlatego sam film, w jego ostatecznej zmontowanej wersji, nie był najlepszą wizytówką środowiska polskich jazzmanów w oczach ówczesnych władz. Potwierdzał wiązaną często z jazzem beztroskę, dużą swobodę obyczajową i łamanie utartych konwenansów, nielicujących z powagą przynależną rodzącemu się, ważnemu przecież, artystycznemu środowisku. Niewiele osób odczytało film jako swego rodzaju żart, zabawną reporterską opowieść z dużą dozą wszechobecnego humoru. Był natomiast z całą pewnością manifestacją szybko rodzącej się artystycznej formacji, swoistej wspólnoty jazzmanów i filmowców, które to środowiska tak wiele uczyniły dla rozwoju powojennego jazzu w Polsce.
Oryginalna, reżyserska wersja filmu ilustrowana jest tylko muzyką, w odróżnieniu od wersji telewizyjnej, w którą wmontowany został dowcipny lektorski komentarz. Dokument Rybczyńskiego stał się inspiracją dla Stanisława Możdżeńskiego i jego filmu Zuzanna i chłopcy (1961), którego akcja toczy się na Kalatówkach z udziałem, obecnych także na planie, kilku polskich jazzmanów (między innymi Jerzego Matuszkiewicza, Zbigniewa Namysłowskiego, Andrzeja Trzaskowskiego).
Jazz w filmie
Muzyka jazzowa wykonywana przez zespół Jazz Believers Andrzeja Trzaskowskiego obecna jest w tle niemal przez cały czas trwania filmu. Rozpoczyna go ponad minutowa prezentacja zespołu w jego klasycznym składzie w otoczeniu zaimprowizowanego studia. W tle słyszymy (w wersji telewizyjnej) głos lektora mówiącego: „Jazz – ma on swych nieprzejednanych wrogów i gorliwych wyznawców. Nie uznaje granic, nie zważa na poglądy, rozlega się na wszystkich kontynentach, a wyraża po prostu samo życie: radość i gniew, zawrotne tempo i ukrywany liryzm, niepohamowaną pasję ludzkiego działania. Oto nasza opowieść o jazzie…”.
Niestety nie zastosowano w filmie synchronizacji obrazu i dźwięku (tak wówczas realizowano zazwyczaj filmowe dokumenty!), co oznacza, że w warstwie muzycznej słyszymy nagranie audio, a widzimy zespół nagrywany bez ścieżki dźwiękowej. Nie przeszkadzało to jednak Rybczyńskiemu zarejestrować i umieścić w ostatecznym montażu scen z wieczornych jam sessions z muzyką graną na żywo, o których tak często opowiadają do dziś świadkowie tamtego wydarzenia.
Duża część muzyki stworzonej tu przez Trzaskowskiego jest typową sytuacyjną ilustracją z motywami wykonywanymi solo przez niektóre instrumenty (między innymi saksofon, trąbkę, perkusję, flet prosty). Chyba trochę nieszczęśliwie jako muzyczne tło do sceny zbiorowej podczas radosnego porannego śniadania wykorzystano nagranie jazzowego standardu When The Saints Go Marching In związanego bardziej z tradycją odchodzenia i żegnania zmarłych niż towarzyską swobodą i humorem.
Nie brakuje także muzycznych wątków folklorystycznych, a w tle narciarskich zjazdów – muzyki jazzowej pulsującej świetnym swingowym drive’em. O wyjątkowości tego filmu decyduje także obecność na planie wielu przyszłych znakomitości polskiego jazzu: Jana Ptaszyna Wróblewskiego, Andrzeja Trzaskowskiego, Jerzego Matuszkiewicza, Wojciecha Karolaka (jako saksofonisty!), Andrzeja Idona Wojciechowskiego, Krzysztofa Komedy i jego żony Zofii, a także dziennikarzy i animatorów jazzowego życia w Polsce (Jerzy Skarżyński, Marian Eile). I choć lektorski komentarz zdecydowanie wyróżnia (także z imienia i nazwiska) zwłaszcza filmowe wschodzące gwiazdy polskiego kina (Barbara Kwiatkowska, Maja Wachowiak, Teresa Tuszyńska i Roman Polański), nie zmienia to faktu, że Kalatówki pamiętnego roku 1959 przeszły jednak przede wszystkim do historii polskiego ruchu jazzowego. Dla dziejów polskiego kina, jak pokazały to kolejne dekady, nie miały one zupełnie żadnego znaczenia.
Warto dodać, że wybrane fragmenty muzyczne to jedyne (nie licząc incydentalnych próbnych nagrań dla wytwórni RCA Victor) rejestracje audio i audiowizualne zespołu Jazz Believers. Natomiast cały film i jego wizualna zawartość to pierwsza w powojennej historii jazzu w Polsce tak znacząca i obszerna dokumentalno-filmowa prezentacja rodzimego środowiska jazzowego końca lat pięćdziesiątych.
Ciekawostki
#1 Andrzej Trzaskowski w roku 1960 napisał kompozycję Kalatówki ’59 poświęconą zlotowi polskich jazzmanów w Hotelu Górskim na Kalatówkach. Nagrania radiowego dokonał zespół The Wreckers. Utwór opublikowano między innymi w 5-płytowej (CD) Antologii – Jazz w Polsce, vol.1 (Polskie Radio, 2002).
#2 W kilku scenach filmu widzimy Andrzeja Trzaskowskiego grającego na… trąbce (!). Z kolei w scenie wspólnego porannego śniadania w schroniskowej jadalni (i w kilku późniejszych scenach) Krzysztof Komeda gra na… saksofonie altowym (!). Skądinąd wiadomo, że obaj z upodobaniem oddawali się nauce gry na tych instrumentach, a owe krótkie, kilkusekundowe filmowe sekwencje z Jazz Campingu są jedynymi – choć niestety nie dźwiękowymi – śladami tej ich autoedukacyjnej aktywności.
#3 Wątek historycznego Jazz Campingu pojawia się w filmie Jana Laskowskiego Mężczyźni na wyspie (1962). Podczas spływu łodziami młodzi ludzie grają żywiołowy jazz, a na jednej z łodzi widoczny jest transparent z napisem „Jazz Camping”.
#4 Niezwykle bogatą inwencją młodego animatora szalonych zabaw podczas Jazz Campingu wykazywał się zwłaszcza Roman Polański. Andrzej Idon Wojciechowski, trębacz, członek zespołu Melomani i uczestnik tamtego wydarzenia, w swojej wspomnieniowej książce napisał: „Polański naładowany był pomysłami ponad miarę. (…) reżyser wymyślił wyścigi na miednicach z połowy Suchego Żlebu, najtrudniejszego stoku slalomowego w tamtych czasach w Tatrach. Wszyscy uczestnicy zawodów przeżyli… a zwycięzcą zawodów została aktorka Barbara Kwiatkowska.
#5 Miesięcznik Jazz z marca 1959 roku zamieścił niewielką notatkę pióra Jana Borkowskiego dotyczącą Jazz Campingu z kilkoma cennymi informacjami i fotografiami autora (Jazz nr 2/32, rok IV, s. 4-5). Natomiast w październikowym wydaniu pisma z tego samego roku czytamy: „sygnalizujemy wejście na ekrany filmu krótkometrażowego Jazz Camping stanowiącego migawki z marcowych harców jazzmanów na Kalatówkach” (Jazz nr 9/39, rok IV, s. 13).
#6 Jazz Camping z roku 1959 uwieczniony został przede wszystkim na fotografiach autorstwa Wojciecha Plewińskiego. Największy zbiór jego prac dokumentujących to wydarzenie pokazany został z okazji sześćdziesiątej rocznicy słynnego zlotu jazzmanów na Kalatówkach w ramach festiwalu Bielska Zadymka Jazzowa w roku 2019. Mało kto jednak pamięta, że autorem zdjęć z pierwszych Kalatówek był także Marek Karewicz. Niestety cały zestaw jego negatywów bezpowrotnie zaginął. Karewicz powrócił jednak na Kalatówki niespełna 40 lat później (w roku 1997), kiedy nastąpiła reaktywacja imprezy.
#7 Zespół Jazz Believers nie dokonał nagrań studyjnych. Jedyna rejestracja muzyki granej przez grupę umieszczona została na stronie pierwszej płyty testowej wytwórni RCA. Zespół rozwiązał się w roku premiery filmu Jazz Camping.
Zobacz także
Jazz na Kalatówkach (2018), reż. Robert Kaczmarek. Film dokumentalny przypominający słynne wydarzenie z roku 1959 na tle początków ruchu jazzowego w Polsce. Opowiadają o nim świadkowie, a ich relacje wzbogacają prezentowane fragmenty filmów, materiałów archiwalnych oraz fotografii i dokumentów.
Zuzanna i chłopcy (1961), reż. Stanisław Możdżeński, muz. Andrzej Trzaskowski. Filmowa opowieść inspirowana prawdziwym wydarzeniem, historycznym Jazz Campingiem z roku 1959. Dwóch speleologów zakochanych w Zuzannie proponuje jej wyprawę w głąb górskiej jaskini, gdzie cała trójka zmierzy się z własnymi uczuciami i charakterami. W tle górskiej wyprawy toczy się bujne życie towarzyskie podczas zlotu jazzowych gwiazd polskiego jazzu i filmu.
Wojna domowa, odc. 10 Zagraniczny gość (1966), reż. Jerzy Gruza, muz. Jerzy Matuszkiewicz. Paweł Jankowski zabiera swojego przybyłego z Anglii kuzyna Rysia na wycieczkę w góry. Zatrzymują się w schronisku na Kalatówkach, a w tle słyszymy radosną muzykę jazzową (autorstwa Matuszkiewicza), stylistycznie mocno nawiązującą do muzyki granej podczas pierwszego Jazz Campingu.
Jazz in Poland (1964), reż. Janusz Majewski, prod. Joachim-Ernst Berendt. Film dokumentalny składający się z siedmiu krótkich studyjnych rejestracji wybranych przez Berendta (podczas Jazz Jamboree ’63) najważniejszych zespołów i solistów polskiego jazzu.
Warto posłuchać
Jazz Believers – LP RCA Victor J80P. Płyta próbna z rejestracją testową dokonaną w czerwcu 1958 roku na terenie Międzynarodowych Targów Poznańskich w pawilonie amerykańskiej telewizji. Projekt wydania tych nagrań i wprowadzenie ich do powszechnej dystrybucji nie został przez wytwórnię RCA zrealizowany (płytom nadano jednak numer katalogowy). Kilkanaście egzemplarzy próbnej płyty otrzymali członkowie zespołu. To jedyne nagrania audio zespołu Jazz Believers.
Jazz w Polsce – antologia, 1950-2000, wydawca: Polskie Radio, 2002. Zestaw sześciu płyt CD dokumentujących pięć kolejnych dekad historii polskiego jazzu. Część pierwsza, poświęcona dekadzie lat pięćdziesiątych, zawiera między innymi nagranie Kalatówki ’59 (kompozycja Andrzeja Trzaskowskiego) wykonywane przez zespół The Wreckers.
Leksykon – Polska filmografia jazzowa, czyli 100 najważniejszych polskich filmów jazzowych to próba zebrania, uporządkowania i opisania na nowo, z nowej, współczesnej perspektywy, całego powojennego nurtu polskiego kina jazzowego. Obecność jazzu w polskiej kinematografii ostatnich przeszło siedmiu dekad jest niezwykle znacząca i stanowi ważny rozdział w jej rozwoju. Wiele biografii artystycznych przedstawicieli polskiego środowiska jazzowego wiązanych jest przecież do dziś z polskim kinem, zwłaszcza z muzyką filmową, ale i obecną w nim tematyką dotyczącą historii polskiego jazzu. Jednak pojęcie „polska filmografia jazzowa”, jak dotąd, nie zostało jeszcze precyzyjnie zdefiniowane, czekając na swój czas. W moim rozumieniu mieszczą się w nim często bardzo odległe od siebie gatunki i rodzaje filmowe, od animacji i klasycznej fabuły po dokument i kino eksperymentalne. Czasem są to proste filmowe opowieści wzbogacone jazzową ilustracją bez związku z treścią scenariusza, ale czasami bywają to prawdziwe manifesty organicznego wręcz współistnienia ruchomego obrazu i jazzu, jako najlepszej z możliwych ilustracji muzycznych. Być może właśnie rozpoczęty w tym numerze JazzPRESSu cykl złożony z fragmentów przygotowywanego książkowego opracowania tego obszernego materiału stanie się przyczynkiem do dyskusji i wymiany poglądów, a w efekcie do utrwalenia i wprowadzenia pojęcia „polska filmografia jazzowa” w obszar historii polskiego jazzu i filmu.
